De leones, águilas y liebres (y caballos y perros): bestiarios y enciclopedias naturales en el Lucidario de Sancho IV
DOI:
https://doi.org/10.14198/itaca.28528Paraules clau:
Lucidario, Sancho IV, escolasticismo, Physiologus, bestiarios, enciclopedias, animales, zoología, águila, león, liebreResum
El Lucidario es un diálogo entre un maestro y su discípulo compuesto bajo el auspicio de Sancho IV de Castilla entre 1293 y 1295. Escrito siguiendo la tradición escolástica de la literatura de quaestiones, el tratado dedica cerca de un tercio de sus 100 capítulos a temas zoológicos. Inicialmente, el maestro excluye la información zoológica transmitida por los bestiarios de sus respuestas. Sin embargo, en un punto del texto, declara abiertamente su oposición a las historias de los bestiarios y recomienda a su discípulo que no crea en sus enseñanzas erróneas. En este artículo, ofrezco nuevas perspectivas sobre la finalidad de esta obra en el marco de las reformas políticas y culturales acometidas por Sancho IV durante su breve reinado. La primera sección está dedicada a un estudio sobre la génesis del tratado, que, propongo, tuvo lugar en un ambiente universitario. En la segunda sección, examino la influencia del enciclopedismo escolástico en las descripciones naturales ofrecidas por el maestro y el motivo de su postura crítica ante los bestiarios medievales. A lo largo de este análisis, establezco cuáles fueron las fuentes clásicas y medievales de la información zoológica presentada en cuatro capítulos relacionados con las liebres, las águilas, los leones, los caballos y los perros, rescatando el uso de un bestiario francés cuya presencia en la península ibérica era hasta ahora desconocida.
Finançament
Este trabajo se inscribe en las actividades de investigación derivadas del proyecto 7PartidasDigital (PID2020-112621GB-I00) de la Universidad de Valladolid y de la ayuda Juan de la Cierva Formación (FJC2021-047096-I) financiada por MCIN/AEI y por la Unión Europea (NextGenerationEU/PRTR).Referències
Agustín de Hipona. (1954). In Iohannis evangelium tractatus CXXIV (D. Willems, Ed.) Brepols.
Alberto Magno. (1916). De animalibus libri XXVI (H. Stadler, Ed.) (Vols. 1-2). Aschendorff Verlag.
Ambrosio de Milán. (1979). Exameron (K. Schenkl, Ed.). Biblioteca Ambrosiana.
Arbesú, David. (Ed.) (2022). Libro de los gatos. Cátedra.
Aristóteles. (1943). De generatione animalium (A. Peck, Ed.). Harvard University Press.
Aristóteles. (1965-1991). Historia animalium. (A. Peck y D. Balme, Eds.). Harvard University Press.
Baker, C. (2009). Retour sur la filiation des bestiaires de Richard de Fournuval et du Pseudo-Pierre de Beauvais. Romania, 127(505-506), 58-85. https://doi.org/10.3406/roma.2009.7239
Baker, Craig. (Ed.) (2010). Le Bestiaire. Version longue attribuée à Pierre de Beauvais. Honoré Champion.
Bartolomeo Ánglico. (1471-1472). De proprietatibus rerum. Imprenta de Johann Veldener.
Biaggini, Olivier. (1997). Le débat des savoirs dans le Lucidario. Un débat entre les élites et les masses ? En A. Redondo (Ed.), Relations entre identités culturelles dans l'espace ibérique et ibéro-américain. Vol. 2. Élites et masses (pp. 11-24). Presses de la Sorbonne Nouvelle.
Boswell, John. (1980). Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality. Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century. The University of Chicago Press. https://doi.org/10.7208/chicago/9780226067148.001.0001
Cátedra, Pedro. (1989). Amor y pedagogía en la Edad Media. Estudios de doctrina amorosa y práctica literaria. Universidad de Salamanca.
Checchi, Davide. (Ed.) (2020). Libro della natura degli animali. Bestiario toscano del secolo XIII. Edizioni del Galluzzo.
Ciccarese, Maria Pia. (1992) Il simbolismo dell'aquila. Bibbia e zoologia nell'esegesi cristiana antica. Civilità classica e cristiana, 13(1), 295-333.
Cossío Olavide, Mario. (2022). Tanto quiere dezir como alumbramiento de las escrituras que son escuras. El Lucidario de Sancho IV ante la ciencia alfonsí. Incipit, 42, 57-92. https://doi.org/10.5281/zenodo.7829734
Cossío Olavide, Mario. (2024a). La influencia de la ordinatio en el Lucidario de Sancho IV y el Libro del cavallero e del escudero de don Juan Manuel. En T. Martínez Romero & L. Prades Yerves (Eds.), Didacticism, Literature and Translation. The Transmission of Knowledge in the Middle Ages (pp. 91-110). Reichenberger.
Cossío Olavide, Mario. (2024b). Introducción. En Text and Concordances of Sancho IV's Lucidario (pp. 2-10). Hispanic Seminary of Medieval Studies.
Cossío Olavide, Mario. (2026) Ángeles ardientes y ballenas varadas: sobre Juan Gil de Zamora y la autoría del Lucidario. Actas del XIX Colóquio da Associação Hispânica de Literatura Medieval. Cilengua.
Descartes, René. (1966). Oeuvres (Ch. Adam & P. Tannery, Eds.) (Vol. 10). Librairie philosophique J. Vrin.
Dorofeeva, Anna. (2023). Reading Nature in the Early Middle Ages. Writing, Language, and Creation in the Latin Physiologus, ca. 700-1000. Arc Humanities Press. https://doi.org/10.1515/9781802701654
Ehrman, Bart. (Ed.) (2003). The Apostolic Father. Epistle of Barbanas. Papias and Quadratus. Epistle to Diognetus. The Shepperd of Hermas. Harvard University Press.
Eliano. (1959). On the Characteristics of Animals (A. Scholfield, Ed.) (Vol. 3: Books XIIXVII). Harvard University Press.
Eusebio de Cesárea. (2024). Commentarii in Psalmos. Vol III: Ps 101-150 (F. X. Risch, Ed.). Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. https://pta.bbaw.de/text/urn:cts:pta:pta0003.pta020.pta-grcBibex3
Franklin-Brown, Mary. (2012). Reading the World. Encyclopedic Writing in the Scholastic Age. The University of Chicago Press. https://doi.org/10.7208/chicago/9780226260709.001.0001
García y García, Antonio. (2013) Concilium Lateranense IV. 1215. En A. García y García, P. Gemeinhardt, G. Gresser, T. Izbicki, A. Larson, A. Melloni, E. Miethke, K. Pennington, B. Roberg, R. Saccenti, & P. Stump (Eds.), Conciliorum oecumenicorum generaliumque decreta. Vol. II/1 The General Councils of Latin Christendom. From Constantinople IV to Pavia-Siena (869-1424). Brepols.
Gil de Zamora, Juan. (1994) Historia naturalis (A. Domínguez García & L. García-Ballester, Eds.) (Vols. 1-3). Junta de Castilla y León.
Gregorio Magno. (1979). Moralia in Iob. Libri I-X (M. Adriaen, Ed.). Brepols.
Ham, Edward. (1939). The Cambrai Bestiary. Modern Philology, 36(3), 225-237. https://doi.org/10.1086/388375
Harris, Nigel. (2021). The Lion in Medieval Western Europe. Toward an Interpretive History. Traditio, 76, 185-213. https://doi.org/10.1017/tdo.2021.5
Hervieux, Leopold. (1896). Les Fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge. Librairie de Firmin Didot.
Hildegard de Bingen. (2010). Physica. Liber subtilitatum diversarum naturarum creaturarum (R. Hildebrandt y T. Gloning, Eds.). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110215908
Isidoro de Sevilla. (2004). Etimologías (J. Oroz Reta & M. Marcos Casquero, Eds.). Biblioteca de Autores Cristianos.
Jerónimo de Estridón (1964). Commentariorum in Hiezecheliem libri XIV (F. Glorie, Ed.). Brepols.
Jerónimo de Estridón. (1969a). Commentariorum in Matheum libri IV (D. Hurst y M. Adriaen, Eds.). Brepols.
Jerónimo de Estridón. (1969b). Commentarii in prophetas minores. Osee. Ioelem. Amos. Abdiam. Ionam. Michaeam (M. Adriaen, Ed.). Brepols.
Jiménez de Rada, Rodrigo. (1987). Historia de rebus Hispanie, sive Historia gothica (J. Fernández Valverde, Ed.). Brepols.
Keller, Otto. (1887). Thiere des classischen Alterthums in culturgeschichtlicher Beziehung. Wagner'schen Universitäts-Buchhandlung.
Kochert, Michael, Steenhof, Karen & Brown, Jessi. (2019). Effects of Nest Exposure and Spring Temperatures on Golden Eagle Brood Survival. An Opportunity for Mitigation. Journal of Raptor Research, 53(1), 91-97. https://doi.org/10.3356/JRR-17-100
Latini, Brunetto. (2007). Tresor (P. Beltrami, P. Squillacioti, P. Torri & S. Vatteroni, Eds.). Giulio Einaudi.
Lomax, Derek. (1969). The Lateran Reforms and Spanish Literature. Iberoromania, 1, 299-313. https://doi.org/10.1515/iber.1969.1969.1.299
Lucas de Tuy. (2003). Chronicon mundi (E. Falque, Ed.). Brepols.
Lucas de Tuy. (2009). De altera vita (E. Falque, Ed.). Brepols.
Lugones, Néstor. (2006). Los bestiarios en la literatura medieval castellana. Cálamo.
Márquez Villanueva, Francisco. (1997). El caso del averroísmo popular español (hacia La Celestina). En J. Canet & R. Beltrán (Eds.), Cinco siglos de Celestina (pp. 121-134). Universitat de València.
Martín Pascual, Llúcia. (Ed.) (2022). Bestiari medieval. Barcino.
Martínez Casado, Ángel. (1997). La escuela aristotélica de León en el siglo XIII. En La filosofía española en Castilla y León. De los orígenes al siglo de Oro (pp. 79-86). Universidad de Valladolid.
Menéndez Peláez, Jesús. (1984). El IV Concilio de Letrán, la Universidad de Palencia y el mester de clerecía. Studium Ovetense, 12, 27-40.
Montero, Ana. (2007). La divulgación de la ciencia en el Lucidario de Sancho IV. Lemir, 11, 179-96.
Morini, Luigina. (Ed.) (1996). Bestiari medievali. Giulio Einaudi.
Neckam, Alexandri. (2012). De naturis rerum libri duo (T. Wright, Ed.). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139208239
Ovidio. (1976). Metamorphoses. (F. Miller, Ed.) (Vol. 2: Libri IX-XV). Harvard University Press.
Piché, David. (Ed.) (1999). La condamnation parisienne de 1277. Librairie philosophique J. Vrin.
Plinio el Viejo. (2002). Naturalis historia libri XXXVII (K. Mayhoff, Ed.) (Vols. 1-6). K. G. Saur Verlag.
Ribémont, Bernard. (1995). L'encyclopédisme médiéval: de la définition d'un genre à son apogée. Sur la pertinence des notions d'apogée et de décadence. En De natura rerum. Études sur les encyclopédies médiévales (pp. 11-68). Paradigme.
Richard de Fournival. (1957). Li Bestiaires d'amours di maistre Richart de Fornival e Li Response du bestiaire (C. Segre, Ed.). Riccardo Ricciardi.
Rowland, Beryl. (1973). Animals with Human Faces. University of Tennessee Press.
Sacchi, Luca. (2012). ¿Antibestiario? Discurso enciclopédico y mundo animal en la Edad Media castellana. En A. Martínez Pérez & A. Baquero Escudero (Eds.) Estudios de literatura medieval (pp. 767-775). Universidad de Murcia.
Sancho IV. (1968). Los Lucidarios españoles (R. Kinkade, Ed.). Gredos.
Smeets, Jean-Robert. (Ed.) (1955). La chevalerie de Judas Macabé. Assen.
Tejada y Ramiro, Juan. (Ed.) (1859). Colección de cánones y de todos los concilios de la iglesia de España y de América. Vol. 3. Imprenta de Pedro Montero.
van den Abeele, B. (1994). Bestiaires encyclopédiques moralisés. Quelques succédanés de Thomas de Cantimpré et de Barthélemy l'Anglais. Reinardus, 7(1), 209-228. https://doi.org/10.1075/rein.7.15van
Vicente de Beauvais. (1964). Speculum naturale. Akademische Druck.
Wittkower, Rudolf. (1939). Eagle and Serpent. A Study in the Migration of Symbols. Journal of the Warburg Institute, 2(4), 293-325. https://doi.org/10.2307/750041
Zambon, Francesco. (Ed.) (2018). Bestiari tardoantichi e medievali. I testi fondamentali della zoologia sacra cristiana. Bompiani.
Descàrregues
Estadístiques
Publicades
Com citar
Número
Secció
Llicència
Drets d'autor (c) 2025 Mario Cossío Olavide

Aquesta obra està sota una llicència internacional Creative Commons Reconeixement-NoComercial-CompartirIgual 4.0.